QUAN NIỆM VỀ NGUYÊN TẮC HAI CẤP XÉT XỬ TRONG TỐ TỤNG DÂN SỰ NƯỚC TA

QUAN NIỆM VỀ NGUYÊN TẮC HAI CẤP XÉT XỬ TRONG TỐ
TỤNG DÂN SỰ NƯỚC TA



[You must be registered and logged in to see this image.]






THS. TỐNG CÔNG CƯỜNG – Đại học luật TP. Hồ Chí Minh

1. Đặt vấn đề

Hai cấp xét xử là một
nguyên tắc quan trọng trong tổ chức và hoạt động của hệ thống tư pháp ở
nước ta nói chung, trong đó có tư pháp dân sự. Tuy nhiên, nguyên tắc này
không phải được áp dụng phổ biến ở các nước trên thế giới. Trước khi đi
vào tìm hiểu nội dung của nguyên tắc hai cấp xét xử, thiết nghĩ chúng
ta tìm hiểu sự áp dụng của nguyên tắc này qua hai mô hình tố tụng là mô
hình tranh tụng thuộc hệ thống pháp luật Anh-Mỹ và mô hình thẩm xét ở
các nước châu Âu lục địa, trong đó điển hình là Pháp.

Trước hết, các nước theo hệ thống tranh tụng như Anh,
Hoa Kỳ không áp dụng nguyên tắc hai cấp xét xử, mà ngược lại áp dụng
nguyên tắc đặc trưng là xét xử chung thẩm.89

Tức là các bản án, quyết định sau khi ban hành sẽ mặc
nhiên được thừa nhận là giải pháp cuối cùng và có hiệu lực pháp luật
ngay, trừ những trường hợp đặc biệt vi phạm về thủ tục tố tụng hoặc
những sai lầm về mặt pháp lý thì sẽ được tòa phúc thẩm xem xét lại. Tuy
nhiên tòa phúc thẩm cũng chỉ xem xét lại về mặt pháp lý và thủ tục chứ
không xét lại những nội dung sự kiện đã được bồi thẩm đoàn quyết định
tại tòa sơ thẩm.90 Sở dĩ các nước theo mô hình tranh tụng không áp dụng
nguyên tắc hai cấp xét xử là vì quan niệm về vai trò, ý nghĩa của bồi
thẩm đoàn tham gia tố tụng ở các nước này. Trong những vụ án dân sự phức
tạp hoặc tranh chấp có giá trị lớn đều có bồi thẩm đoàn tham gia phiên
tòa sơ thẩm.91 Nếu vụ án dân sự xét xử có bồi thẩm đoàn thì tại phiên
tòa, bồi thẩm đoàn chỉ xem xét và quyết định về những vấn đề sự kiện còn
những nội dung pháp lý sẽ do thẩm phán quyết định.92

Trái lại, các nước theo mô hình tố tụng thẩm xét thì
nguyên tắc đặc trưng lại là hai cấp xét xử. Cơ sở lý luận cho việc áp
dụng nguyên tắc này là: thứ nhất, với quan niệm rằng thẩm phán mặc dù
được đào tạo chuyên môn về luật pháp, có kinh nghiệm xét xử và được sự
bổ trợ những kinh nghiệm thực tế cuộc sống của hội thẩm hay phụ thẩm khi
xét xử nhưng dầu sao vẫn là những con người bình thường, tức là cũng có
thể mắc những sai lầm do trình độ, nhận thức hoặc cảm tính cá nhân. Để
khắc phục những sai sót có thể xảy ra đó, pháp luật tạo điều kiện cho
các đương sự sau khi xét xử lần đầu (sơ thẩm) có cơ hội yêu cầu tòa áp
cấp trên xem xét lại một lần nữa (phúc thẩm).93 Toà án cấp trên với hội
đồng xét xử có số lượng thẩm phán nhiều hơn, có kinh nghiệm hơn sẽ là
đảm bảo tốt hơn cho vụ án được giải quyết công bằng, khách quan.94 Thứ
hai, nguyên tắc bản án, quyết định có thể bị xem xét lại còn có tác dụng
nâng cao tinh thần trách nhiệm của các thẩm phán sơ thẩm. Thực vậy, với
khả năng các phán quyết của mình có thể sẽ bị phúc thẩm để xem xét lại
sẽ làm cho họ cảnh giác hơn, thận trọng hơn. Mặt khác, nếu thẩm phán bị
phát hiện có nhiều sai lầm trong nghiệp vụ sẽ là một dấu ấn không tốt
cho việc thăng tiến trong tương lai hoặc tái bổ nhiệm.95


Pháp luật tố tụng dân sự nước ta cũng bị ảnh
hưởng nhiều từ mô hình thẩm xét của các nước châu Âu lục địa nên nguyên
tắc hai cấp xét xử cũng cơ bản được ghi nhận trên tinh thần đó. Trước
năm 2004, mặc dù không được quy định là một nguyên tắc cơ bản nhưng
trong các quy định của pháp luật tố tụng dân sự ở nước ta đã thể hiện
được nội dung của nguyên tắc này. Đến khi Bộ luật tố tụng dân sự năm
2004 được ban hành thì hai cấp xét xử mới chính thức được quy định là
một trong những nguyên tắc cơ bản (tại Điều 17 BLTTDS). Tuy vậy, những
nội dung cơ bản của nguyên tắc này trong Bộ luật tố tụng dân sự 2004 hầu
như không có sự thay đổi so với các văn bản pháp luật tố tụng dân sự
trước đây. Nguyên tắc hai cấp xét xử được quy định tại các Điều 17, 245,
247, 252 BLTTDS với những nội dung cơ bản như sau:

Thứ nhất, các bản án, quyết định giải quyết
việc dân sự, quyết định đình chỉ hay tạm đình chỉ giải quyết vụ án dân
sự của tòa án sơ thẩm khi ban hành sẽ chưa có hiệu lực pháp luật ngay mà
được trù liệu một thời hạn nhất định cho các đương sự kháng cáo, viện
kiểm sát kháng nghị.96 Hết thời hạn đó mà các chủ thể không kháng cáo,
kháng nghị thì bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật, còn nếu bản án,
quyết định bị kháng cáo, kháng nghị thì sẽ phải được xét xử lại theo
thủ tục phúc thẩm.

Thứ hai, bản án, quyết định của tòa án cấp
phúc thẩm không thể bị kháng cáo, kháng nghị mà có hiệu lực pháp luật
ngay.97 Nhằm bảo đảm cho tính nhanh chóng của tố tụng cũng như tránh
tình trạng lạm dụng quyền yêu cầu xét lại của đương sự để kéo dài vụ án,
pháp luật quy định chỉ cho phép đương sự kháng cáo, viện kiểm sát kháng
nghị một lần mà thôi.

Thứ ba, nội dung (phạm vi) phúc thẩm là chỉ
xét lại những nội dung do đương sự kháng cáo và bị giới hạn bởi phạm vi
mà bản án sơ thẩm đã giải quyết. Nói cách khác, toà phúc thẩm chỉ xét xử
trong phạm vi những nội dung mà tòa sơ thẩm đã xét xử và, đương nhiên,
chỉ những phần đương sự kháng cáo.98 Toà phúc thẩm không thể giải quyết
những yêu cầu mới vì nếu như vậy sẽ vừa xét xử sơ thẩm vừa xét xử phúc
thẩm ngay nên sẽ vi phạm nguyên tắc hai cấp xét xử. Tuy nhiên việc đề
xuất các chứng cứ mới trước tòa phúc thẩm để biện giải cho các yêu cầu
của mình là quyền của đương sự và nó hoàn toàn khác với các yêu cầu mới.

Thứ tư, những bản án, quyết định của tòa án có
hiệu lực pháp luật phải được mọi chủ thể tuyệt đối chấp hành. Những bản
án quyết định có hiệu lực pháp luật không thể bị thay đổi hay bãi bỏ.
Giám đốc thẩm và tái th[You must be registered and logged in to see this link.]m không phải là một cấp xét xử mà chỉ là một thủ
tục đặc biệt để xem xét lại những bản án, quyết định đã có hiệu lực
pháp luật trong những trường hợp đặc biệt do pháp luật quy định. Theo
quy định của pháp luật tố tụng dân sự nước ta, các đương sự không có
quyền kháng cáo giám đốc thẩm hay tái thẩm mà chỉ những người có thẩm
quyền đứng đầu cơ quan tòa án hoặc viện kiểm sát mới có quyền quyết
định.

Trong pháp luật nước ta nguyên tắc này không có ngoại
lệ, tức là mọi bản án, quyết định sơ thẩm đều có thể bị phúc thẩm.
Trong khi đó pháp luật tố tụng dân sự ở các nước đều áp dụng phổ biến
thủ tục giản lược cho các loại tranh chấp có giá trị nhỏ. Những tranh
chấp gồm cả tranh chấp về dân sự hoặc thương mại được xác định là nhỏ
khi thấp hơn một khoản tiền cụ thể.99 Những tranh chấp này khi đương sự
khởi kiện ở tòa án thì bắt buộc phải tuân theo thủ tục đơn giản như mô
hình một số bang của Hoa Kỳ,100 hoặc có quyền lựa chọn theo thủ tục đơn
giản hoặc theo thủ tục thường như mô hình của Nhật Bản.101 Bản án đối
với những vụ việc này sau khi tuyên thì có hiệu lực pháp luật ngay mà
không thể bị kháng cáo phúc thẩm. Đây không chỉ là thủ tục rất thuận
tiện cho các đương sự trong các tranh chấp nhỏ mà còn góp phần giảm
thiểu gánh nặng quá tải án dân sự ở cấp phúc thẩm. Thủ tục này là một
ngoại lệ của nguyên tắc hai cấp xét xử và đang được ưa chuộng tại nhiều
nước.

2. Thực trạng áp dụng

Thực tiễn áp dụng nguyên tắc hai cấp xét xử ở nước ta
hiện nay chưa được thực hiện tốt, các quy định của pháp luật hiện hành
về vấn đề này đã và đang bộc lộ những điểm chưa hợp lý dẫn đến vi phạm
nguyên tắc hai cấp xét xử, ảnh hưởng đến quyền lợi của người dân và làm
kéo dài quá trình tố tụng. Hiện nay, tình trạng một vụ án bị xét xử kéo
dài nhiều năm vẫn còn khá phổ biến ở nước ta, thậm chí có những vụ án
trải qua hàng chục lần xét xử và kéo dài hàng chục năm.102 Nguyên nhân
là do các quy định về trình tự, thủ tục giải quyết vụ án dân sự chưa hợp
lý dẫn đến một vụ án có thể phải xét xử qua nhiều lần, nhiều cấp, hết
sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm hoặc tái thẩm rồi lại xét xử sơ thẩm,
phúc thẩm… Vậy nguyên nhân của tình trạng trên là gì? Có thể kết luận đó
là do cách quan niệm cũng như việc áp dụng trên thực tế nguyên tắc hai
cấp xét xử ở nước ta chưa đúng với nguyên nghĩa và bản chất của nguyên
tắc này. Cụ thể là:

Thứ nhất, ở nước ta không có sự phân biệt giữa
vấn đề sự kiện và pháp lý. Vì vậy mà không chỉ tòa án cấp sơ thẩm, phúc
thẩm được xem xét đến toàn bộ nội dung vụ án mà kể cả trong thủ tục
giám đốc thẩm, thủ tục đặc biệt xét lại bản án, quyết định đã có hiệu
lực pháp luật, tòa án cũng xem xét lại cả các căn cứ về sự kiện cũng như
về pháp lý. Đó là các quy định sau:

1. Một trong những căn cứ của kháng nghị giám đốc
thẩm là “kết luận trong bản án, quyết định không phù hợp với các tình
tiết khách quan của vụ án”.103

2. Thẩm quyền của Hội đồng giám đốc thẩm hủy bản án,
quyết định để xét xử lại khi “việc thu thập chứng cứ và chứng minh chưa
thực hiện đầy đủ hoặc không theo đúng quy định tại chương VII của Bộ
luật này”.104

3. Thẩm quyền của Hội đồng giám đốc thẩm hủy bản án,
quyết định để xét xử lại nếu “kết luận trong bản án, quyết định không
phù hợp với những tình tiết khách quan của vụ án…”.105

Đây rõ ràng là các vấn đề thuộc về sự kiện của vụ án.
Việc thu thập chứng cứ hay chứng minh phải hoàn toàn do tòa án cấp sơ
thẩm hay tòa án cấp phúc thẩm nơi mà phiên tòa được diễn ra công khai
với sự tham gia phiên tòa của các đương sự, người làm chứng, các chứng
cứ được phân tích đánh giá một cách trực tiếp quyết định. Hội đồng giám
đốc thẩm chỉ xét lại vụ án trên hồ sơ do tòa án cấp sơ thẩm hay phúc
thẩm chuyển giao, phiên họp giám đốc thẩm là họp kín không có sự tham
gia của đương sự, người làm chứng, hơn nữa các thẩm phán giám đốc thẩm
không tham gia thu thập chứng cứ, không tham gia phiên tòa sơ thẩm hay
phúc thẩm. Vậy làm thế nào để kiểm định sự thu thập chứng cứ không đầy
đủ, không phù hợp, không đúng thủ tục? Trong tố tụng dân sự, nghĩa vụ
cung cấp chứng cứ và chứng minh thuộc về đương sự và đương sự phải chịu
trách nhiệm với các chứng cứ, sự kiện mà họ cung cấp. Tòa án chỉ tiến
hành thu thập chứng cứ trong những trường hợp đặc biệt mà thôi.

Về căn cứ kết luận không phù hợp với tình tiết khách
quan của vụ án thì tình tiết khách quan của vụ án sẽ được hiểu là sự
thật của vụ án mà không chỉ các đương sự có nghĩa vụ trình bày mà cả tòa
án cũng có trách nhiệm tự tìm hiểu. Phần kết luận trong bản án, quyết
định được hiểu là phần quyết định trong bản án hay phần nhận định của
tòa án? Bởi vì Bộ luật tố tụng dân sự sử dụng ba thuật ngữ khác nhau là
kết luận, nhận định và quyết định nên mới đặt ra vấn đề xác định nội hàm
của các khái niệm trên. Nếu kết luận được hiểu là phần nhận định của
tòa án, tức là phần trình bày cách hiểu của tòa án về nội dung vụ án, về
sự thật vụ án qua những chứng cứ mà các bên cung cấp cũng như tòa án
thu thập, qua kết quả xét xử tại phiên tòa, thì phần nội dung này hoàn
toàn thuộc về vấn đề sự kiện. Nếu là vấn đề sự kiện thì nó đã được đánh
giá qua việc xét xử tại cấp sơ thẩm và phúc thẩm theo nguyên tắc hai cấp
xét xử nên cần phải được tôn trọng. Ngược lại, nếu hiểu kết luận trong
bản án là phần quyết định của tòa án, tức là phần cuối cùng của bản án
thì căn cứ trên phải được quy định là quyết định của bản án không phù
hợp với những nhận định của tòa án. Nếu vậy, căn cứ này cũng tương tự
như pháp luật một số nước quy định căn cứ cho việc phá án là bản án
thiếu căn bản pháp lý.106 Nói cách khác, bản án, quyết định của tòa án
đã phán quyết mâu thuẫn với nhận định của chính mình, do đó việc áp dụng
pháp luật là hoàn toàn không có căn cứ nên nó phải bị xét lại. Thực tế
đã chứng minh vì không có sự phân biệt giữa sự kiện và pháp lý nên khái
niệm kết luận được hiểu theo cách thứ nhất. Hậu quả là không có sự khác
biệt rõ rệt giữa tính chất của phúc thẩm và giám đốc thẩm, do đó giám
đốc thẩm bị biến dạng thành cấp xét xử thứ ba.107

Về vấn đề này, các nước theo mô hình tranh tụng
Anh-Mỹ với nguyên tắc xét xử chung thẩm thì việc phân biệt giữa sự kiện
và pháp lý để nhằm phân quyền giữa bồi thẩm đoàn quyết định về sự kiện
và thẩm phán quyết định về pháp lý. Nếu bản án bị phúc thẩm thì tòa án
cấp phúc thẩm trên thực tế chỉ xem xét lại những nội dung pháp lý chứ
không xét lại những vấn đề sự kiện vì ở cấp phúc thẩm không có sự tham
gia của bồi thẩm đoàn.108

Trái lại, trong các nước theo mô hình thẩm xét châu
Âu lục địa thì sự phân biệt giữa sự kiện và pháp lý để áp dụng hai thủ
tục khác nhau về tính chất, ý nghĩa là phúc thẩm và phá án. Ở thủ tục
phúc thẩm, tòa án cấp phúc thẩm có quyền xem xét lại toàn bộ vụ án, tất
cả các chứng cứ, yêu cầu của đương sự, vấn đề sự kiện và pháp lý. Các
đương sự, nhân chứng và các chủ thể tố tụng một lần nữa được tham gia
phiên tòa phúc thẩm và tiến hành các bước tố tụng như trong phiên tòa sơ
thẩm.109 Đối với thủ tục phá án, mục đích không phải chỉ nhằm bảo vệ
lợi ích tư của các đương sự mà còn nhằm bảo vệ trật tự pháp luật, sự
thống nhất trong giải thích và áp dụng pháp luật.110 Do đó, phạm vi và
căn cứ của việc phá án được giới hạn trong những vấn đề pháp lý và thủ
tục chứ không xem xét đến nội dung sự kiện của vụ án. Ở Đức, thủ tục phá
án (revision) chỉ xem xét đến những vi phạm trong áp dụng pháp luật như
giải thích pháp luật sai lầm, áp dụng những căn cứ pháp luật hoàn toàn
khác biệt với những nhận định về nội dung của vụ án hoặc những vi phạm
nghiêm trọng thủ tục tố tụng.111 Tòa án xét lại án có hiệu lực sẽ mặc
nhiên công nhận những sự kiện, tình tiết đã được tòa án cấp sơ thẩm hoặc
phúc thẩm kết luận mà không được phép xem xét lại.112 Ở Pháp, căn cứ
cho việc phá án (cassation) bao gồm các trường hợp vi phạm pháp luật khi
áp dụng sai pháp luật nội dung để giải quyết vụ án, tòa án giải quyết
không có thẩm quyền, tòa án vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng và khi
có nhiều bản án mâu thuẫn nhau về cùng một vụ việc.113

Thứ hai, ở nước ta thẩm quyền phúc thẩm, giám
đốc thẩm và tái thẩm được trao cho nhiều đơn vị xét xử. Đơn vị xét xử
được hiểu có thể là một cấp tòa án cũng có thể là một bộ phận chuyên môn
của tòa án nhưng có thẩm quyền xét xử độc lập. Bởi vì hệ thống tòa án
nhân dân nước ta được tổ chức thành ba cấp gồm có tòa án nhân dân cấp
huyện, tòa án nhân dân cấp tỉnh và Tòa án nhân dân tối cao nên khi kết
hợp với nguyên tắc hai cấp xét xử đã biến mỗi cấp tòa án nước ta trở
thành “đa năng”. Ngoài tòa án cấp huyện chỉ có thẩm quyền xét xử sơ thẩm
thì tòa án cấp tỉnh có thẩm quyền xét xử cả bốn thủ tục là sơ thẩm,
phúc thẩm, giám đốc thẩm và tái thẩm; Tòa án nhân dân tối cao có thẩm
quyền xét xử phúc thẩm, giám đốc thẩm và tái thẩm. Đặc biệt hơn, trong
mỗi cấp tòa án lại có nhiều đơn vị xét xử và các đơn vị xét xử này có
quyền xét lại những bản án, quyết định của đơn vị xét xử khác mặc dù
chúng đều thuộc một cấp tòa án. Chẳng hạn Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân
dân tối cao có thẩm quyền xét lại những bản án, quyết định phúc thẩm
của các tòa phúc thẩm hay các quyết định của các tòa chuyên trách. Tình
trạng này đã biến mỗi cấp tòa án thành “đa cấp” xét xử. Chính sự “đa
năng” và “đa cấp” của hệ thống tòa án nước ta đã làm biến dạng nguyên
tắc hai cấp xét xử thành ba cấp, thậm chí riêng thủ tục giám đốc thẩm
trên thực tế đã biến thành ba cấp trong đó một ở tòa án cấp tỉnh và hai ở
Tòa án nhân dân tối cao.114 Hậu quả là dẫn tới quá tải vụ việc cho tòa
án cấp trên, đặc biệt là Tòa án nhân dân tối cao.115 Với gánh nặng các
vụ án ngày càng gia tăng, Tòa án nhân dân tối cao đã chú ý đến việc xét
xử các vụ việc cụ thể hơn chức năng chính là tổng kết và giám sát
chung.116

Mặt khác, ở nước ta thẩm quyền giám đốc thẩm và tái
thẩm được trao cho cả Tòa án nhân dân tối cao và tòa án nhân dân cấp
tỉnh (hiện nay là 64 tỉnh, thành) đã không đảm bảo được sự thống nhất
pháp luật, có chồng chéo trong giải thích và áp dụng pháp luật. Bởi vì,
bản chất của thủ tục giám đốc thẩm không phải là một cấp xét xử nên
không xét về nội dung vụ việc mà chỉ nhằm đảm bảo cho việc giải thích và
áp dụng pháp luật được thống nhất trong phạm vi cả nước. Nhưng với sự
trao quyền giám đốc thẩm cho cả các tòa án địa phương thì không thể
tránh khỏi những chồng chéo, mâu thuẫn trong giải thích và áp dụng pháp
luật. Điều này cũng dẫn đến hiện tượng sau khi tòa án nhân dân cấp tỉnh
đã xét xử giám đốc thẩm rồi thì quyết định đó có thể lại được Tòa án
nhân dân tối cao giám đốc thẩm, tái thẩm lại một lần nữa.

Nghiên cứu pháp luật so sánh ở các nước cho thấy thẩm
quyền phá án chỉ được trao cho tòa án cấp cao nhất trong quốc gia ví dụ
như Tòa phá án của Pháp (Cour de Cassation), Tòa án Liên bang Đức
(Bundesgerichtshof), Tòa phá án của Ý (Corte di Cassazione), Tòa tư pháp
tối cao của Bồ Đào Nha (Supremo Tribunal de Justia)…117 Quan điểm chỉ
trao thẩm quyền phá án cho tòa án cấp cao nhất trong nước vì cho rằng
mục đích, vai trò của thủ tục phá án là nhằm đảm bảo tính thống nhất
trong việc giải thích pháp luật cho nên tốt hơn hết thẩm quyền phá án
chỉ trao cho một tòa án ở cấp cao nhất.

3. Kiến nghị sửa đổi

Như đã phân tích ở trên, do không phân biệt giữa sự
kiện và pháp lý trong pháp luật tố tụng dân sự nước ta dẫn đến thủ tục
giám đốc thẩm đã xét lại cả phần sự kiện và pháp lý nên về mặt lý
thuyết, vi phạm đến nguyên tắc hai cấp xét xử, về mặt thực tiễn dẫn đến
tình trạng một vụ án phải xét xử nhiều lần, kéo dài tố tụng. Như vậy,
muốn góp phần giải quyết hiện trạng đó chúng ta phải thay đổi về nhận
thức nguyên tắc hai cấp xét xử đồng thời sửa đổi những nội dung về tính
chất, phạm vi của giám đốc thẩm theo hướng sau:

Thứ nhất, chúng ta phải phân biệt vấn đề sự
kiện và pháp lý trong tố tụng dân sự. Do mô hình tố tụng dân sự nước ta
được thiết kế theo mô hình thẩm xét, nên chúng ta có thể quy định cho
cấp phúc thẩm có thể xem xét lại cả mặt sự kiện và pháp lý của vụ án.
Tuy nhiên, đối với căn cứ kháng nghị phúc thẩm của viện kiểm sát nên
giới hạn lại trong phạm vi những vấn đề về pháp lý hoặc vi phạm thủ tục
tố tụng bởi vì sự tham gia của viện kiểm sát trong tố tụng dân sự là
nhằm bảo vệ lợi ích công, trật tự pháp luật chứ không phải bảo vệ lợi
ích cá nhân các đương sự.

Thứ hai, sửa đổi một số quy định về tính chất,
phạm vi của giám đốc thẩm theo hướng chỉ xem xét, quyết định những vấn
đề về pháp lý và thủ tục tố tụng chứ không thể xem xét lại mặt sự kiện
của vụ án. Để đảm bảo nguyên tắc hai cấp xét xử thì phải quán triệt
nguyên tắc những vấn đề về sự kiện của vụ án chỉ có thể xem xét tại cấp
sơ thẩm và cấp phúc thẩm – tức là chỉ được giải quyết tối đa qua hai cấp
xét xử. Cụ thể, một là, cần quy định lại tính chất của giám đốc
thẩm là chỉ xem xét những vấn đề thuộc về mặt pháp lý hoặc thủ tục tố
tụng của vụ án; hai là, bãi bỏ những quy định về căn cứ kháng
nghị giám đốc thẩm hay cơ sở thẩm quyền của Hội đồng giám đốc thẩm hủy
bản án, quyết định để xét xử lại vụ án được quy định tại khoản 1 Điều
283, khoản 1, 2 Điều 299 Bộ luật tố tụng dân sự về việc thu thập chứng
cứ không đầy đủ, kết luận của bản án, quyết định không phù hợp tình tiết
khách quan của vụ án. Thay vào đó việc quy định căn cứ kháng nghị và
thẩm quyền của Hội đồng giám đốc thẩm chỉ dựa trên những vấn đề pháp lý
hoặc vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng; ba là, quy định kết
luận của bản án, quyết định không phù hợp với tình tiết khách quan của
vụ án nên được sửa đổi là phần quyết định của bản án, quyết định không
phù hợp với những nhận định của tòa án, tức là bản án, quyết định được
tuyên bố thiếu cơ sở nên sẽ là căn cứ cho việc xét lại án theo thủ tục
giám đốc thẩm.

Thứ ba, quy định lại thẩm quyền giám đốc thẩm.
Quy định về thẩm quyền giám đốc thẩm như hiện nay là phân tán. Không
chỉ Tòa án nhân dân tối cao mà 64 tòa án nhân dân các tỉnh, thành phố
trực thuộc trung ương hiện nay cũng có thẩm quyền này đã không đảm bảo
cho việc thực hiện mục tiêu chính của thủ tục giám đốc thẩm là giải
thích, áp dụng pháp luật thống nhất. Chính vì vậy, thiết nghĩ cùng với
chủ trương cải cách hệ thống tòa án nhân dân theo hướng cấp xét xử thì
thẩm quyền giám đốc thẩm nên được trao về cho Tòa án nhân dân tối cao.
Tòa án nhân dân tối cao với chức năng hướng dẫn, giải thích pháp luật
cho tòa án nhân dân các cấp sẽ hoàn toàn phù hợp khi thực hiện thẩm
quyền giám đốc thẩm. Bởi vì theo đúng nguyên nghĩa của thủ tục này,
thông qua việc giám đốc thẩm cũng là một hình thức hướng dẫn, giải thích
pháp luật chính yếu của Tòa án tối cao kể cả ở những nước áp dụng án lệ
phổ biến hoặc không.

Thứ tư, cải cách lại tổ chức của tòa án. Đồng
thời với việc tập trung thẩm quyền giám đốc thẩm (cũng như thẩm quyền
xét xử tái thẩm), chúng ta phải cải cách và giảm thiểu các đơn vị xét xử
trong mỗi cấp Tòa án, đặc biệt là Tòa án nhân dân tối cao. Thực vậy,
việc tách các tòa phúc thẩm trong Tòa án nhân dân tối cao thành các tòa
độc lập theo mô hình của Hiến pháp năm 1946 là cần thiết. Đồng thời quy
định thẩm quyền các Ban hoặc các Tòa trong Tòa án nhân dân tối cao chỉ
là các bộ phận trợ giúp xét xử chứ không có tư cách tố tụng riêng, các
bản án, quyết định đều dưới danh nghĩa của Tòa án nhân dân tối cao. Có
như vậy thì chiến lược cải cách tổ chức hệ thống tòa án theo cấp xét xử
mới khả thi đồng thời cải thiện tình trạng một cấp tòa án biến dạng
thành nhiều cấp xét xử như hiện nay. Về điểm này, kinh nghiệm tổ chức
tòa án tối cao ở các nước thiết nghĩa sẽ có giá trị tham khảo khi chúng
ta tiến hành cải cách hệ thống tòa án. Ở Nhật, các vụ án được mang ra
trước Tòa án tối cao sẽ mặc nhiên thuộc thẩm quyền của một trong ba ban
xét án. Chỉ trừ khi vụ án đó liên quan đến vấn đề giải thích hiến pháp,
phán quyết mới trái với các án lệ của Tòa án tối cao hoặc có sự tranh
chấp thẩm quyền giữa các ban xét án thì mới đưa ra hội đồng toàn thể các
thẩm phán. Khi vụ án đã được xem xét ở một trong các ban xét án thì
không thể bị hội đồng toàn thể các thẩm phán xem xét lại.118 Hoặc như
trường hợp ở Pháp, Tòa phá án bao gồm có 6 ban (Ban hình sự, 3 Ban dân
sự, Ban thương mại và Ban các vấn đề xã hội). Vụ án sẽ được xem xét ở
một trong các ban đó và sau khi tuyên án đều nhân danh Tòa phá án. Khi
vụ án đã được xét xử ở một trong các ban thì không thể bị ban khác xem
xét lại.119

Thứ năm, nên quy định rõ ràng về hiệu lực của
quyết định giám đốc thẩm. Một vấn đề nữa cần được xem xét ở đây là các
quyết định gi[You must be registered and logged in to see this link.]m đốc thẩm của Hội đồng thẩm phán trên thực tế
có phải là quyết định có hiệu lực cao nhất và cơ chế đảm bảo tính hiệu
lực cao nhất này như thế nào? Ở Pháp, án lệ và khoa học pháp lý đã ảnh
hưởng đến thực tiễn áp dụng pháp luật khi tòa sơ thẩm lần thứ hai này
phải tuân thủ những hướng dẫn của Tòa phá án. Khi Tòa phá án tuyên huỷ
bỏ một bản án, trả lại cho tòa sơ thẩm và yêu cầu xét xử lại thì sẽ có
những hướng dẫn kèm theo để đảm bảo cho tòa sơ thẩm sẽ không phạm phải
những sai lầm như đã xử trước đó.120 Bản án do đó, sẽ không bị phá án
thêm một lần nữa. Trái lại, ở nước ta chưa có quy định ràng buộc trách
nhiệm của tòa án cấp dưới khi xét xử lại vụ án phải theo quan điểm hướng
dẫn của tòa án đã giải quyết giám đốc thẩm. Vì vậy mà tồn tại tình
trạng bản án, quyết định mới lại không phù hợp với quan điểm của tòa án
cấp trên nên lại bị kháng nghị để xét xử lại nhiều lần. Thiết nghĩ Bộ
luật tố tụng dân sự nên quy định khi tòa án xét xử lại vụ án lần tiếp
theo thì phải tuân theo quan điểm chỉ đạo của tòa án giám đốc thẩm trừ
khi quan điểm chỉ đạo đó là trái pháp luật. Có như vậy mới có thể góp
phần chấm dứt tình trạng một vụ án xét xử nhiều lần, mất thời gian, công
sức, gây tốn kém cho đương sự cũng như cho tòa án nói riêng và ngân
sách nhà nước nói chung.

———–

Chú thích:

89 Jack I.H. Jacob, The Fabric of English Civil
Justice, Nxb Steven & Son Press, 1987, tr.23, 24

90 Xem thêm Paul D. Carrington, The Civil Jury and
American Democracy, Tạp chí Duke Journal of Comparative &
International Law, số mùa hè, 2003, tr. 3-4.

91 Bồi thẩm đoàn cho vụ án dân sự hay hình sự thường
gồm 12 người như ở Anh, Úc, một số bang của Hoa Kỳ hoặc 9 người như áp
dụng ở một số bang khác tại Hoa Kỳ và được chọn một cách ngẫu nhiên cho
mỗi vụ án.

92 Nguyên tắc “Jury decides matter of facts and
Judge decides question of law” quy định phân quyền giữa bồi thẩm
đoàn và thẩm phán trong các nước theo mô hình tranh tụng. Xem thêm Jack
I.H Jacob, sđd , tr. 157

93 Nguyễn Huy Đẩu, Luật dân sự tố tụng Việt Nam,
Nxb Sài Gòn, 1962, tr.113, 114

94 Jack I.H Jacob, Sđd , tr.212

95 Nguyễn Huy Đẩu, sđd, tr. 114.

96 Xem Điều 24, 247, 252 BLTTDS

97 Khoản 6 Điều 279, khoản 6 Điều 280 BLTTDS.

98 Xem Điều 263 BLTTDS.

99 Ở Nhật Bản theo quy định của Bộ luật tố tụng dân
sự năm 1996 thì mức tiền này là 300.000Yên (khoảng 44 triệu đồng). Một
số bang của Mỹ thì mức tiền từ 150 USD (khoảng 2,3 triệu đồng) đến 1000
USD (khoảng 16 triệu đồng).

100 Steven Weller, John C. Ruhnka, và John A. Martin,
Small Claims Court: A Comparative Study, NXB Clarendon Press
1990, tr. 165, 166.

101 Card F. Goodman, Justice And Civil Procedure
In Japan, NXB Oceana Publications Inc. 2004, tr. 483.

102 Chẳng hạn như vụ án tranh chấp hợp đồng mua bán
nhà giữa bà Trần Thị Bình và bà Hoàng Thị Thanh ở Pleiku, Gia Lai đã
trải qua 12 lần xét xử, kéo dài 18 năm, trong đó có 4 phiên tòa sơ thẩm,
4 phiên tòa phúc thẩm và 4 phiên tòa giám đốc thẩm. Xem thêm Tưởng Duy
Lượng, Bình luận một số án dân sự và hôn nhân gia đình, NXB Chính
trị quốc gia 2001, tr. 59-68.

103 Khoản 1 Điều 283 BLTTDS

104 Khoản 1 Điều 299 BLTTDS.

105 Khoản 2 Điều 299 BLTTDS.

106 Peter L. Murray và Rolf Stuner, German Civil
Justice, Nxb Carolina Academic, 2004, tr. 391.

107 Hoàng Thế Liên chủ biên, Chuyên đề về sửa đổi,
bổ sung một số điều Hiến pháp 1992, Thông tin khoa học pháp lý của
Viện nghiên cứu khoa học pháp lý, Bộ tư pháp, số 8 (2001), tr.131; Vũ
Văn Nhiêm, Về chế độ hai cấp xét xử, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp,
số 7 (2003), tr. 37

108 Martin Shapiro, Court- A Comparative and
Political Analysis, Nxb The University of Chicago Press, 1981, tr.39

109 Tuy nhiên, phạm vi của xét xử phúc thẩm cũng bị
hạn chế trong phạm vi giải quyết của Toà án cấp sơ thẩm và nội dung
kháng cáo của đương sự. Toà án cấp phúc thẩm không chấp nhận những yêu
cầu mới nhưng hoàn toàn cho phép các chứng cứ mới được xuất trình, điều
mà Toà án cấp phúc thẩm trong hệ thống thông luật hầu như không chấp
nhận. Xem thêm Martin Shapiro, Sđd .

110 W. Wedekind, Justice and Eficiency: General
Reports and Discussion, Nxb Kluwer Law and Taxation, 1989, tr. 83.

111 Peter L. Murray và Rolf Stuner, sđd, tr.
391.

112 Peter L. Murray và Rolf Stuner, sđd , tr.
392.

113 Charles Platto (chủ biên), Civil Appeal
Procedures Worldwide, Nxb Graham&Trotman, 1992, tr. 165.

114 Hoàng Thế Liên chủ biên, sđd , tr. 131.

115 Nguyễn Quang Lộc, Hệ thống cơ quan xét xử: Một
số vấn đề lý luận và thực tiễn (trong cuốn Một số vấn đề về hoàn
thiện tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước CHXHCN Việt Nam do Lê
Minh Thông chủ biên), Nxb Khoa học xã hội,2001, tr. 393 ; Đào Trí Úc
(chủ biên), Hệ thống tư pháp và cải cách tư pháp ở Việt Nam hiện nay,
NXB Khoa học xã hội, 2002, tr. 99.

116 Hoàng Thế Liên chủ biên, sđd, tr. 132.

117 Xem thêm Charles Platto (chủ biên), sđd, số 113.

118 Joseph W.S. Davis, Dispute Resolution in Japan
, Nxb Kluwer Law International, 1996, tr. 328.

119 Charles Platto (chủ biên), sđd , tr. 166, 167

120 Nguyễn Huy Đẩu, sđd , tr. 687, 688

TẠP CHÍ KHOA HỌC PHÁP LÝ SỐ 6 (37)
NĂM 2006