Giám định pháp y tâm thần – vấn đề điều trị bắt buộc

Giám định pháp y tâm thần – vấn đề điều trị bắt buộc

Trần Văn Cường
Tổ chức giám định pháp y tâm thần trung ương
Giám định pháp y tâm thần là một chuyên ngành sâu trong tâm thần học. Trong vai trò bổ trợ quan trọng cho việc xét xử, giám định pháp y tâm thần không những góp phần bảo vệ sự trong sáng của luật pháp và còn bảo vệ quyền lợi người bệnh tâm thần.
Để thực hiện các quy định điều trị bắt buộc luật hình sự (2006) tại điều 13, điều 43 điều 44.
Luật tố tung hình sự (2005) tại điều 311 điều 315 điều 317. Thông tư liên tịch số 03/TTLT ngày 24/ 9/ 1997 luật bảo vệ sức khoẻ nhân dân điều 29 đã có những quy định khá đầy đủ. Sau đây tôi chỉ khái quát tổng hợp và diễn giải thêm về nhận thức với tư cách một giám định viên pháp y tâm thần.
I. Đối tượng điều kiện và thẩm quyền áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh
1. Đối tượng bị áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh
Theo điều 13 và điều 43 của Bộ luật hình sự thì đối tượng áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh bao gồm:
- Người đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội trong khi đang mắc bệnh tâm thần hoặc một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình.
- Người phạm tội trong khi có năng lực trách nhiệm hình sự nhưng trước khi bị kết án hoặc tuy bị kết án nhưng chưa thi hành bản án mà bị bệnh tâm thần hoặc một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình.
- Người đang chấp hành hình phạt tù mà bị bệnh tâm thần hoặc một bệnh khác tới mức mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình.
2. Điều kiện áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh, quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh đối với đối tượng sau khi đã có kết luận của Hội đồng giám định pháp y tâm thần về tình trạng mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của họ.
3. Thẩm quyền áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh.
Trong giai đoạn điều tra và truy tố, việc áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh do Viện trưởng Viện Kiểm soát cùng cấp với cơ quan điều tra đang thụ lý vụ án quyết định.
- Trong giai đoạn xét xử, việc áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh do Chánh án, Phó chánh án Toà án nhân dân và Toà án quân sự các cấp đang thụ lý vụ án hoặc thẩm phán Toà án nhân dân hay Toà án quân sự cấp quân khu trở lên được phân công làm Chủ toạ phiên toà quyết định.
- Trong giai đoạn thi hành án phạt tù, việc áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh do Chánh án Toà án nhân dân cấp tỉnh hoặc toà án quân sự cấp quân khu nơi người bị kết án phạt tù đang tại ngoại cư trú hoặc nơi có trại giam hay trại giam đang giam giữ người bị kết án quyết định.
II. Thủ tục áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh
1. Giai đoạn điều tra
Khi có nghi ngờ đối tượng bất thường về tâm thần cơ quan điều tra thụ lý vụ án phải trưng cầu giám định pháp y tâm thần. Nếu Hội đồng giám định kết luận họ không bị bệnh tâm thần hoặc một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình thì vẫn tiến hành tố tụng theo thủ tục chung. Trong trường hợp Hội đồng giám định kết luận họ bị bệnh tâm thần hoặc một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình, thì cơ quan điều tra gửi yêu cầu áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh cùng kết luận giám định do Viện kiểm sát cung cấp. Căn cứ vào kết luận của Hội đồng giám định và yêu cầu của cơ quan điều tra. Viện Kiểm sát ra quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh. Quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh phải được gửi cho cơ quan điều tra thụ lý vụ án để tổ chức hoặc phối hợp với trại tạm giam (trong trường hợp đối tượng đang bị tạm giam) đưa người bị bắt buộc chữa bệnh đến cơ sở chuyên khoa y tế nêu trong quyết định. Nhận được quyết định bắt buộc chữa bệnh của Viện kiểm soát, cơ quan điều tra thụ lý vụ án phải ra quyết định tạm đình chỉ điều tra đối với bị can đã có quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh (nếu đã khởi tố).
2. Giai đoạn truy tố
Trước khi bản cáo trạng và hồ sơ vụ án đang gửi cho Toà, nếu có nghi ngờ đối tượng có bệnh thường về tâm thần Viện kiểm sát phải trưng cầu giám định pháp y tâm thần. Nếu Hội đồng giám định kết luận bị can không bị bệnh tâm thần hoặc một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình, thì vẫn tiến hành tố tụng theo thủ tục chung. Trong trường hợp Hội đồng giám định kết luận bị can mắc bệnh tâm thần hoặc một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển của hành vi của mình, thì căn cứ vào kết luận của Hội đồng giám định của kết luận bị can mắc bệnh tâm thần hoặc một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình, thì căn cứ vào kết luận của Hội đồng giám định Viện kiểm soát ra quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh. Quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh phải được gửi cho cơ quan điều tra đã điều tra vụ án để tổ chức hoặc phối hợp với trại tạm giam (trong trường hợp đối tượng đang bị tạm giam) đưa người bị bắt buộc chữa bệnh đến cơ sở chuyên khoa y tế nêu trong quyết định. Việc tổ chức đưa người bị bắt buộc chữa bệnh đến chuyên khoa y tế theo quyết định của Viện kiểm sát quân sự các cấp thực hiện theo quy định của Bộ quốc phòng.
3. Giai đoạn xét xử
Sau khi toà án nhận được bản cáo trạng, hồ sơ vụ án do Viện kiểm sát gửi đến và trong suốt thời gian chuẩn bị xét xử và xét xử cũng như thời gian bản án chưa có hiệu lực pháp luật, chưa có quyết định thi hành án. Nếu có nghi ngờ đối tượng có bất thường về tâm thần, thì toà án phải trưng cầu giám định pháp y tâm thần. Nếu Hội đồng giám định kết luận họ không bị bệnh tâm thần hoặc một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình, thì vẫn tiếp tục tiến hành tố tụng theo thủ tục chung. Trong trường hợp Hội đồng giám định kết luận họ bị bệnh tâm thần hoặc một bệnh làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình, thì căn cứ vào kết luận của Hội đồng giám định, toà án ra quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh đồng thời ra quyết định đình chỉ hoặc tạm đình chỉ vụ án đối với người bị bắt buộc chữa bệnh (căn cứ vào từng trường hợp cụ thể quy định tại điều 13 Bộ luật hình sự). Quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh để tổ chức hoặc phối hợp với trại tạm giam (trong trường hợp đối tượng đang bị tạm giam) đưa người bị bắt buộc chữa bệnh đến cơ sở chuyên khoa y tế quy định để điều trị.
4. Giai đoạn thi hành án
- Đối với trường hợp người bị phạt tù đang tại ngoại (bao gồm cả người chưa có quyết định thi hành án hoặc có quyết định thi hành án; người được hoãn hoặc được tạm đình chỉ thi hành án phạt tù) mà có nghi ngờ họ bị bệnh tâm thần hoặc một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình thì cơ quan điều tra thuộc công an tỉnh, thành phố hoặc thuộc trung ương nơi người bị kết án đang tại ngoại cư trú trưng cầu giám định pháp y tâm thần.
- Đối với trường hợp người bị kết án đang bị tạm giam, đang thi hành án ở phân trại quản lý phạm nhân hoặc trại giam mà có nghi ngờ họ bị bệnh tâm thần hoặc một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình, thì giám thị trại giam, trưởng trại giam đề nghị Cục quản lý trại giam, cơ sở giáo dục, trường giáo dưỡng của Bộ Công an trưng cầu giám định pháp y tâm thần. Đối với các trại giam, trại tạm giam quân sự thì đề nghị cơ quan điều tra hình sự cấp quân khu, quân đoàn. Cục điều tra hình sự của Bộ quốc phòng quản lý trực tiếp các trại giam, trại tạm giam đó trưng cầu giám định pháp y tâm thần.
- Nếu Hội đồng giám định kết luận những đối tượng trên không mắc bệnh tâm thần hoặc một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình, thì các cơ quan có trách nhiệm vẫn thực hiện theo các quy định trong Bộ luật hình sự, Bộ luật tố tụng hình sự. Pháp lệnh thi hành án phạt tù để quản lý, giam giữ, giáo dục, cải tạo họ. Trong trường hợp Hội đồng giám định kết luận họ bị bệnh tâm thần hoặc một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình, thì cơ quan trưng cầu giám định pháp y tâm thần phải gửi yêu cầu áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh và kết luận giám định của toà án nhân dân cấp tỉnh. Toà án quân sự cấp quân khu nơi người bị kết án phạt tù đang tại ngoại cư trú hoặc nơi có trại giam hay trại tạm giam đang giam giữ người bị kết án. Căn cứ vào kết luận của Hội đồng giám định và yêu cầu của cơ quan trưng cầu giám định pháp y tâm thần, toà án ra quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh. Trong quyết định phải chỉ rõ cơ sở chuyên khoa gửi cho cơ quan điều tra thuộc công an tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương nơi người bị kết án phạt tù đang tại cư trú hoặc cho trại giam hay trại tạm giam nơi đang giam giữ người bị kết án để tổ chức đưa họ đến cơ sở chuyên khoa y tế được nêu trong quyết định.
5. Thủ tục chung
Khi đưa người bị bắt buộc chữa bệnh tới cơ sở chuyên khoa y tế (trong tất cả những trường hợp được quy định) phải có quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh của Viện kiếm soát hoặc toà án, bản sao kết luận của Hội đồng giám định và hồ sơ sức khoẻ (nếu có). Cơ sở chuyên khoa y tế có trách nhiệm thi hành quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh không được từ chối tiếp nhận người bị bắt buộc chữa bệnh nếu có đủ các văn bản nói trên. Việc giao nhận phải được lập thành biên bản. Ngay sau khi tiếp nhận người bị bắt buộc chữa bệnh, cơ sở chuyên khoa y tế phải thông báo bằng văn bản cho Viện kiểm sát hoặc toà án đã ra quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh phải thông báo ngay cho thân nhân người bị bắt buộc chữa bệnh.
Trong thời gian 5 ngày: kể từ ngày nhận được thông báo bằng văn bản của cơ sở chuyên khoa y tế hoặc đơn yêu cầu của thân nhân người bị áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh hoặc yêu cầu của Viện kiểm soát về việc người bắt buộc chữa bệnh đã khỏi bệnh. Viện kiểm sát hoặc toà án đã ra quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh trưng cầu giám định pháp y tâm thần để xác định tình trạng bệnh tật của họ (trừ trường hợp người bị bắt buộc chữa bệnh đã chấp hành xong hình phạt tù). Nếu Hội đồng giám định kết luận người bị bắt buộc chữa bệnh đã khỏi bệnh thì trong thời gian 05 ngày kể từ ngày nhận được kết luận giám định viện kiểm sát hoặc toà án ra quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh ra quyết định đình chỉ thực hiện biện pháp bắt buộc chữa bệnh, đồng thời có thể quyết định phục hồi tố tụng đã bị tạm đình chỉ theo thủ tục chung do pháp luật quy định. Quyết định đình chỉ thực hiện biện pháp bắt buộc chữa bệnh và phục hồi tố tụng đã bị tạm đình chỉ phải được gửi cho cơ quan đã đưa người bị bắt buộc chữ bệnh đến cơ sở chuyên khoa y tế và các cơ quan tiến hành tố tụng có liên quan để thi hành.
Trong thời gian 05 ngày kể từ ngày nhận được quyết định đình chỉ thực hiện biên pháp bắt buộc chữa bệnh, cơ quan đã đưa người bị bắt buộc chữa bệnh đến các cơ sở chuyên khoa y tế phải đến nhận họ lại. Sau 15 ngày kể từ ngày cơ sở chuyên khoa y tế nhận được quyết định đình chỉ thực hiện biện pháp bắt buộc chữa bệnh mà cơ quan có trách nhiệm không đến nhân người bị bắt buộc chữa bệnh đã khỏi bệnh và không có thông tin gì khác thì cơ sở chuyên khoa y tế làm thủ tục xuất viện bình thường cho người bị bắt buộc chữa bệnh.
Thủ trưởng cơ quan có trách nhiện đến nhận người, nhưng không đến hoặc không đến đúng thời hạn nêu trên, phải truy cứu trách nhiệm trước pháp luật.
III. Việc quản lý và điều trị người bị bắt buộc chữa bệnh
1. Theo điều 227 Bộ luật tố tụng hình sự, thì kể từ thời điểm nhận người bị bắt buộc chữa bệnh, cơ sở chuyên khoa y tế có trách nhiệm quản lý và điều trị người bị bắt buộc chữa bệnh. Việc quản lý điều trị người bị bắt buộc chữa bệnh được thực hiện theo quy định riêng được tự do đi lại sinh hoạt trong khu điều trị nhưng không được ra ngoài gia đình có thể đến thăm nuôi nhưng dưới sự giám sát của nhân viên y tế không được đi phép.
2. Bộ nội vụ có trách nhiệm phối hợp với bộ y tế đào tạo, xét duyệt, tuyển chọn cán bộ nhân viên bảo vệ ở các cơ sở chuyên khoa y tế, đội ngũ cán bộ nhân viên bảo vệ nằm trong biên chế của cơ sở chuyên khoa y tế.
3. Khi có người bị bắt buộc chữa bệnh trốn, cơ sở bắt buộc chữa bệnh phải tổ chức ngay các biện pháp để truy tìm nhưng đối với người bị bệnh tâm thần khác và báo cho cơ quan công an cấp tỉnh nơi có cơ sở chuyên khoa y tế biết để cùng phối hợp truy tìm: đồng thời báo cho viện kiếm sát hoặc toà án đã ra quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh biết để thông báo cho thân nhân của họ.
4. Khi có người bị bắt buộc chữa bệnh chết, cơ sở chuyên khoa y tế phải báo ngay cho cơ quan điều tra thuộc công an tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương,Viện kiểm sát nơi có cơ sở chuyên khoa y tế đến lập biên bản để xác định nguyên nhân chết, làm thủ tục khai tử với chính quyền cơ sở, đồng thời thông báo cho thân nhân người chết biết trước khi tổ chức việc chôn cất.
Sau 24 giờ, kể từ khi nhân được thông báo về người bị bắt buộc chữa bệnh chết mà cơ quan điều tra, Viện kiểm sát không đến, cũng như thân nhân hoặc gia đình người bị bắt buộc chữa bệnh không có đề nghị đưa họ về gia đình tổ chức chôn cất,thì cơ sở chuyên khoa y tế tổ chức theo quy định chung.
Sau khi tổ chức việc chôn cất, cơ sở chuyên khoa y tế phải gửi thông báo cho Viên kiểm sát hoặc toà án đã ra quyết đinh bắt buộc chữa bệnh và cho trại tạm giam ( nếu người chết trước khi đưa vào cơ sở chuyên khoa y tế là người bị kết án đang chấp hành phạt tù).
IV. Chế độ ăn, ở, sinh hoạt, thăm gặp
Người bị bắt buộc chữa bệnh ở cơ sở chuyên khoa y tế được nhà nước đảm bảo ăn,ở, sinh hoạt và chữa bệnh theo quy định của Bộ Y tế.
Thân nhân của người bị bắt buộc chữa bệnh được đến thăm, nuôi dưỡng chăm sóc người bị băt buộc chữa bệnh theo quy định của bộ y tế và cơ sở chuyên khoa y tế.
V. Tổ chức cơ sở chữa bệnh bắt buộc
1. Cơ sở chuyên khoa y tế được tổ chức tại bệnh viện tâm thần đối với các trường hợp bị bệnh tâm thần thì đến các cơ sở tâm thần để điều trị (do Bộ y tế quy định ) gọi là cơ sở điều trị bắt buộc.